تاریخچه کتابخانه ملی و هر آنچه باید در مورد آن بدانید

کتابخانه ملی ایران یکی از ساختمان‌هایی است که وقتی از کنارش می‌گذرید، ناخودآگاه نگاه‌تان را جذب می‌کند. این ساختمان ساده دارای یکی از بزرگترین گنجینه‌های کتابی ایران است. طبق آماری که در سال ۹۸ منتشر شد، کتابخانه ملی حاوی بیش از ۲میلیون و ۸۰۰هزار منابع کتابی و ۵۵هزار جلد کتاب قدیمی است که حدود ۲۸هزار جلد آن مربوط به چاپ سنگی است و ارزش بالایی دارد. به طور کلی کتابخانه‌ها یکی از نشانه‌های مدرن و فرهیخته بودن جامعه‌هاست و کتابخانه ملی با قدمتی از سال ۱۲۳۱ جایگاه ویژه‌ای در ثبت تاریخ و فرهنگ ایران داشته است. با این میکرومقاله از سبکتو همراه باشید تا با هم تاریخچه جالب کتابخانه ملی ایران را بررسی کنیم:

اولین کتابخانه در دارالفنون

دارالفنون یکی از تاثیرگذارترین مکان‌ها در تاریخ ایران بوده است، از افرادی که در آنجا تربیت شده‌اند تا نقشی که در آموزش‌های عمومی داشته است. اما یکی از مهمترین بخش‌ها که برای اولین بار در دارالفنون ایجاد شد، کتابخانه بود. کتابخانه‌ نماد سواد و فرهنگ یک جامعه بود و تا آن زمان ایران هیچ کتابخانه‌ای به سبک امروزی برای استفاده عموم مردم نداشت. در سال ۱۲۸۰ اولین کتابخانه ایران در این مدرسه راه‌اندازی شد و عنوان اولین کتابخانه ملی را به خود گرفت. بعدها که مظفرالدین شاه روی کار آمد و ارتباط با اروپا بیشتر شد، تصمیم گرفتند فضای کتابخانه را جدا کنند، به همین خاطر در کنار دارالفنون، در ساختمان انجمن معارف، کتابخانه ملی معارف تاسیس شد. هرچند که بعد از ۴سال و به خاطر هرج و مرج موجود در دوره قاجار، تمام کتاب‌ها مجدد به دارالفنون بازگشتند و کتابخانه آنجا، کتابخانه ملی معارف ایران نام گرفت.

ساختمان قدیم

در دوره حکومت ناصرالدین شاه، به دلیل تبادل فرهنگی زیادی که با اروپا رخ می‌داد، کم‌کم درباریان در مورد روش‌های بایگانی کردن مدارک از اروپاییان یاد گرفتند و به دستور ناصرالدین شاه بعد از آن تمام اسناد درباری و روابط خارجه در دفتر میرزا یوسف‌خان مستوفی الممالک بایگانی شد. با روی کار آمدن خاندان پهلوی، جمشید شمس‌آوری، مدیریت کتابخانه معارف را برعهده گرفت و برای شناسایی بیشتر فرهنگ و تاریخ ایران به جهان، در سال ۱۳۱۳ کنگره جهانی فردوسی را در تالار فردوسی در دارالفنون برگزار کرد.

بعد از آن تعداد زیادی کتاب ارزشمند از سراسر دنیا به کتابخانه اهدا شد و نیاز به یک ساختمان جدید بیشتر احساس شد. در اواخر سال ۱۳۱۳، مهدی بیانی به عنوان مدیریت کتابخانه منصوب شد و از همان روزهای اول برای ایجاد یک ساختمان جدید تلاش کرد. در نهایت با مکاتبه با علی اصغر حکمت که وزیر علوم بود، توانست زمینی در کنار موزه ایران باستان، در خیابان سی‌تیر بگیرد. علی اصغر حکمت، به آندره گدا، معمار و باستان‌شناس فرانسوی که ساختمان موزه ایران باستان را هم طراحی کرده بود، پیشنهاد داد تا طرحی هم برای ساختمان کتابخانه ملی ایران ارائه کند.

در سال ۱۳۱۶ ساختمان تکمیل و به مهدی بیانی تحویل داده شد. همزمان با آن رضاشاه دستور داد تمام نسخه‌های خطی و کتاب‌های اهدا شده به دربار، به کتابخانه اهدا شود. از سمت دیگر با پیگیری‌های مهدی بیانی کتابخانه شخصی عزیزخان خواجه، که شامل آثار نفیسی بود و وقف پادشاهی شده بود، به مجموعه کتابخانه اضافه شد. در نهایت با انتقال کتاب‌های دارالفنون و تمام کتاب‌های اهدایی، کتابخانه ملی ایران با حدود ۳۰هزار کتاب چاپی و خطی افتتاح شد. اما مشکل این بود که ظرفیت تعریف شده برای ساختمان ۴۰هزار نسخه بود و در نتیجه خیلی زود به مشکل جا برخوردند. علی اصغر حکمت از آندره گدا مجدد خواست که در محوطه بین وزارت امور خارجه و کتابخانه، ساختماد دیگری طراحی کند تا از حجم فشار روی این ساختمان کم شود.

با اینکه در اتفاقات بزرگی در مجموعه کتابخانه ملی ایران رخ داد که از جمله آنها ایجاد رشته کتابداری در سال ۱۳۴۰ بود، اما عملا شرح وظایف درستی برای کتابخانه وجود نداشت و فقط تبدیل به یک کتابخانه عمومی بزرگ شده بود که حتی ناشرین هم یک نسخه از کتاب‌هایی که چاپ می‌کردند را به آنجا نمی‌دادند.

در نهایت تصمیم بر این شد که مرکزی با عنوان مرکز خدمات کتابداری تاسیس شود تا کارهای مربوط به وظایف کتابخانه را انجام دهد. به همین منظور ایران در سال ۱۳۵۲ از ایفلا (فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و موسسات کتابداری) خواست تا در ایجاد یک کتابخانه ملی جدید کمک کند. در نتیجه ۶۰نفر از معروفترین معماران و کتابداران جهان به ایران سفر کردند تا شرایط را بررسی و پیشنهادات خود را ارائه دهند.

در نهایت طرح ژان پیرکلاول که رئیس کتابخانه دانشگاه لوزان بود به عنوان طرح برتر انتخاب شد که براساس آن کتابخانه ملی جدید در مساحت حدودا ۹۴هزار متر مربع احداث شود. برای طراحی ساختمان هم یک مسابقه بین‌المللی تعریف شد و در نهایت یک شرکت معماری آلمانی به عنوان طرح برتر انتخاب شد. اما در ساب ۱۳۵۷ کارها متوقف شد.

ساختمان جدید کتابخانه ملی

اولین اتفاقی که در خصوص کتابخانه ملی بعد از انقلاب رخ داد، در سال ۱۳۵۸ بود که مرکز خدمات کتابداری با کتابخانه ملی ادغام شد و از آنجا که در همان زمان کتابخانه ملی با کمبود فضای شدید مواجه بود، این شرایط بدتر شد و در نهایت دز سال ۱۳۶۲ کتابخانه ملی عملا در ۴ ساختمان مختلف پراکنده شد. در سال ۱۳۶۹ مجدد بحث تاسیس یک ساختمان واحد برای کتابخانه مطرح شد و بین شرکت‌های مختلف مناقصه برگزار شد که شرکت مهندسان پیرراز که از سمت وزارت مسکن معرفی شده بودند، انتخاب شد.

آنها کار تاسیس ساختمان جدید کتابخانه ملی را در سال ۱۳۷۴ شروع کردند و فاز اول آن در سال ۱۳۸۳ افتتاح شد و بعد از مدت‌ها همه کارکنان و بخش‌ها در یک ساختمان واحد جمع شدند. همچنین اتفاق مهم دیگری که رخ داد، ادغام شدن سازمان اسناد ملی ایران با کتابخانه ملی در سال ۱۳۸۰ بود که طی آن چارت‌های سازمانی و وظایفی برای کتابخانه ملی تعریف و تصویب شد.

ساختمان امروز کتابخانه ملی در اراضی عباس‌آباد در بزرگراه حقانی قرار دارد. این ساختمان که از بتن ساخته شده و در برابر زلزله‌ تا ۹ریشتر مقاوم است، دارای چندین سالن مختلف است که هر سالن به نام یکی از مشاهیر نامگذاری شده و تمربوط به حوزه‌ای تخصصی است. از جمله آنها:

• تالار خوارزمی (مختص به اسناد و کتاب‌های خطی و نادر که از جمله آنها کتاب‌های خطی از مشاهیر بزرگ، دست‌نویس‌های ناصرالدین‌شاه که به دلیل نوع خط ارزش بالایی دارد و بیش از ۱۳هزار کتاب چاپ سنگی از سراسر دنیاست)تالار خواجه نصیرالدین طوسی (شامل مجلات، روزنامه‌ها، گاه‌نامه‌ها)
• تالار کمال‌الملک (شامل منابع غیرکتابی، از جمله پوسترها، فیلم‌ها، نوارها، عکس و اسلاید و پایان‌نامه‌ها)
• تالار ابن‌ندیم (بخش مرجع و کتاب‌شناسی، مانند دایرةالمعارف‌ها، تذکره‌ها و چکیده‌نامه‌ها)
• تالار رازی (علوم و فنون، شامل کتاب‌های تخصصی ریاضیات، نجوم، پزشکی، دیرینه‌شناسی و کشاورزی)
• تالار ابن‌سینا (علوم انسانی شامل کتاب‌های فلسفه، دین، تاریخ و جغرافیا)
• تالار فارابی (علوم اجتماعی و هنر شامل کتاب‌های مدیریت، علوم سیاسی، حقوق، هنر و معماری)
• تالار محدث ارموی (ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی)
• تالار رودکی (بخش ویژه روشندلان و توان‌یابان)
• تالار کمال‌الدین بهزاد (غیر کتابی)
• تالار پروین اعتصامی (مطالعات زنان)
• تالار رقومی (دیجیتال)
• کتابخانه عمومی با عناوین سعدی و حافظ
• تالار کتابخانه کودکان
• موزه کتاب و میراث مستند ایران

عضویت در این کتابخانه ملی ۳ سطح دارد و براساس سطحی که برای شما تعیین می‌شود، می‌توانید به بخش‌های مختلف کتابخانه دسترسی داشته باشید. برای عضویت باید حضوری با تمام مدارکی که خواسته شده به ساختمان کتابخانه مراجعه کنید. البته یادتان باشد که حداقل شرایط برای عضویت،‌ دانشجوی دوره فوق‌لیسانس ناپیوسته یا دوره دکتری است که البته استثناهایی هم وجود دارد که جزییات آن را می‌توانید در سایت کتابخانه بخوانید.