معرفی کتاب هزار و یک شب داستان‌های کهن ایرانی

کتاب هزار و یک شب (One Thousand and One Nights) یکی از کتاب‌های ارزشمند هم نظر داستانی و هم از نظر تاریخی است. این کتاب که در دل داستان اصلی، داستان‌هایی با موضوعات متفاوت دیگر هم مطرح می‌کند، یکی از شاهکارهای کتاب داستان محسوب می‌شود. این که این کتاب اصلیتش مربوط به چه کشوری است و دقیقا چه داستان‌هایی داشته، رازی است که مانند داستان‌های داخلش، روایتی از افراد متفاوت است و هیچ چیز به طور قطع اثبات نشده است. در این میکرومقاله از سبکتو به معرفی کتاب هزار و یک شب می‌پردازیم و با داستان آن همراه می‌شویم.

هزار افسان

کتاب هزار و یک شب در حقیقت نامی است که بعد از اولین انتشار در ایران به آن دادند و نام اصلی کتاب هزار افسان است. این که دقیقا این هزار افسان از کجا شکل گرفته و به کدام کشور برمی‌گردد، هنوز جای اختلاف دارد. برخی به نحوه نگارش کتاب، یعنی داستان‌هایی در دل داستانی دیگر، آن را منصوب به هند می‌دانند و برخی دیگر به دلیل نام شخصیت‌های اصلی داستان و آشنایی ایرانیان با داستان‌های تو در تو، آن را یک داستان ایرانی می‌دانند.

به گفته علی اصغر حکمت، هزار افسان برای اولین بار پیش از دوره هخامنشی به وجود آمده و قبل از حمله اسکندر به زبان فارسی باستان ترجمه شد. بعدها که بغداد یکی از پایتخت‌های علم دنیا شد، کتاب هزار و یک شب به زبان عربی ترجمه و متاسفانه نسخه فارسی باستانی آن سوزانده شد. بسیاری از محققین بر این باورند که بعد از ترجمه به زبان عربی داستان‌های زیادی به آن اضافه شده و آنچه شکل گرفته دقیقا همان کتاب اصلی نبوده است.

در واقع از روی سلسله داستان‌ها می‌توان توالی پیشرفت و تغییر را در سرزمین‌های عرب دید. داستان‌هایی که در دوره هارون‌الرشید نوشته شده، بعد با روی کار آمدن صنعت دریانوردی، شما داستان‌های سندباد را می‌خوانید و شهری شدن را به واسطه پراهمیت شدن قاهره می‌خوانید. به همین خاطر این که بگوییم کتاب هزار افسان یک نویسنده مشخص دارد، اشتباه است.

کتاب هزار و یک شب

اولین نسخه کتاب هزار و یک شب در ایران در زمان محمد‌شاه پسر ناصرالدین‌شاه و توسط عبداللطیف طسوجی به فارسی برگردانده شد. در این کتاب میرزامحمدعلی هم شعرهایی در مورد داستان‌ها سرود و در نهایت با نام کتاب هزار و یک شب و با چاپ سنگی در تبریز منتشر شد که البته بسیار کمتر از داستان‌هایی بود که در هزار افسان نوشته شده بود. بخش عمده حذفیات هم مربوط به داستان‌هایی بود که پادشاه قاجار آن را با دین مغایر می‌دانست و بیشتر داستان‌هایی را نگه داشت که یا در مورد جن و پریان بود یا پند و اندرزهای در مورد تعالیم اخلاقی خوب و بد بودند.

کتاب هزار و یک شب برای اولین بار در قرن هجدهم میلادی وارد اروپا شد و در سال ۱۸۵۵ یر ریچارد برتون آن را به انگلیسی ترجمه کرد. بورخس که به نوشتن داستان‌های کوتاه شهرت زیادی داشت گفته بود که تمام آثارش تحت تاثیر کتاب هزار و یک شب بوده و معتقد است روی آثار دیگر نویسندگان هم تاثیر داشته است. هرچند که در نسخه انگلیسی هم دخل و تصرف‌هایی شده به طوری که برخی داستان‌هایی که در نسخه انگلیسی هست، اصلا از ابتدا در نسخه عربی وجود نداشته‌اند.

داستان کتاب هزار و یک شب

شهریار و شاه‌زمان، دو برادر و پادشاه دو سرزمین در نزدیکی هم هستند که هر دو با خیانت همسرهایشان مواجه می‌شوند. شاه‌زمان سرزمینش را ترک می‌کند و از ناراحتی به برادرش پناه می‌آورد اما شهریار ناراحتی‌اش را به گونه‌ای دیگر ابراز می‌کند. او بعد از اینکه همسر خائنش را می‌کشد، هر شب یکی از دختران سرزمینش را به عقد خود درمی‌آورد و فردای آن روز آنها را می‌کشد.

این روند آنقدر ادامه پیدا می‌کند که در نهایت دخترهای وزیر باقی می‌مانند: شهرزاد و دنیازاد. وزیر از اینکه جان دخترانش در خطر است ترسیده اما شهرزاد که دختر بزرگتر است خیال پدر را راحت می‌کند و از او می‌خواهد به این عقد اجازه دهد. شب اول فرا می‌رسد و شهرزاد به شهریار می‌گوید که خواهر من، دنیازاد همیشه با داستان‌های من می‌خوابد اجازه دهید که به عنوان آخرین شب هم برای او داستان بگویم و شهریار قبول می‌کند. جذابیت داستان‌ها و نحوه تعریف کردن آنها شهریار را مجاب می‌کند که در شب‌های دیگر هم به شهرزاد فرصت داستان‌گویی را بدهد.

نکته جالبی که در کتاب هزار و یک شب وجود دارد و مورد توجه شرق‌شناسان قرار گرفته، تاثیرگذاری و شخصیت زنان در آن دوران است. شهرزاد که یکی از شخصیت‌های اصلی است، با سیاستی که در قالب داستان‌هایی ساده پیش می‌برد، روی رفتار و افکار شهریار تاثیر می‌گذارد و باعث می‌شود او در نهایت از نظر روانی درمان شود.

درباره عبداللطیف طسوجی

عبداللطیف طسوجی، نویسنده، مترجم و از فاضل‌های دوره فتحعلی شاه بود. علم ادبی او در زمان خودش به قدری بوده که لغت‌نامه برهان قاطع را اصلاح کرد. در سال ۱۲۵۹ به دستور شاهزاده بهمن میرزا (برادرزاده محمدشاه قاجار) ترجمه کتاب هزار و یک‌ شب را شروع می‌کند.

محمدعلی‌خان اصفهانی، متخلص به سروش، هم او را در این راه و در تبدیل اشعار عربی به فارسی همراهی کرد. سرانجام در سال ۱۲۶۱ برای اولین بار در چاپخانه سنگی تبریز هزار و یک شب چاپ می‌شود و تا به امروز هم از همان نسخه طسوجی استفاده می‌شود. جلال نوع‌پرست در سبکتو آن را بازنویسی کرده تا تجربه بهتری از این هزار افسان به مخاطب ارائه کند.

اگر دوست دارید با داستان‌های فوق‌العاده و جذاب این کتاب آشنا شوید و از مطالعه و گوش کردن به آن لذت ببرید، ما در سبکتو به صورت سریال صوتی ۱۰ قسمتی به زبانی روان آنها را منتشر کردیم. میکروکتاب‌های آنها را می‌توانید در وبسایت و اپلیکیشن سبکتو پیدا کنید. یکی از جذابیت‌های داستان، گوش کردن آن است که می‌توانید آن را از اینجا گوش کنید.